رصدخانه، یا نپاهشگاه[۱]، جایی است که برای مشاهده و بررسی و اندازهگیری پدیدههای آسمانی درست شدهاست. در گذشته رصدخانهها اساسا شامل سُدس و برخی ابزارهای دیگر ستارهشناسی بود. رصدخانههای امروزی معمولاً تلسکوپهای بزرگ نوری یا رادیویی دارند که در اتاقهای گردنده نصب شدهاند.
محتویات
تاریخچه تأسیس رصدخانهها در ایران
نمایی از رصدخانه و آسماننمای آلاشت، مازندران
نخستین رصدخانه حدود سال ۲۱۲ هجری (۸۲۸ میلادی) در بغداد بنا شد و دو اخترشناس برجسته، فضل بن نوبخت اهوازی و محمد بن موسی خوارزمی بر آن ریاست داشتند.و بعضی ها اعتقاد دارمد اولین رصد خانه را حاسب طبری آملی بنا کرده است. پس از این رصدخانه، رصدخانههای پرشماری در جای جای سرزمینهای اسلامی ساخته شد که هر یک با نام اخترشناسی برجسته، پیوستهاست. رصدخانهٔ بتانی در رقه و رصدخانهٔ عبدالرحمان صوفی در شیراز از جملهٔ آنها ست. البته، پس از سدهٔ چهارم، رصدخانهها با نام امیران ارتباط پیدا کردند، مانند رصدخانهٔ علاءالدوله در همدان، که برای بوعلیسینا بنا کرد. کمتر از یک سده بعد نیز ملکشاه سلجوقی، رصدخانهٔ بزرگی را بنیان نهاد که بزرگانی مانند عمرخیام نیشابوری در آنجا فعالیت داشتند و گاهشماری جلالی، دقیقترین تقویم جهان، را طرحریزی کردند.
رصدخانه مکدونالد دانشگاه تگزاس در آستین در کوههای غرب تگزاس.
پیشرفت رصدخانهها با بنیانگذاری رصدخانه مراغه به اوج خود رسید. بنای این رصدخانه در سال ۶۵۷ هجری(۱۲۶۱ میلادی) به سفارش خواجه نصیرالدین طوسی و به فرمان هولاکو، نوهٔ چنگیزخان مغول، آغاز شد. هولاکو برای نگهداری این سازمان پژوهشی موقوفههای ویژهای در نظر گرفت. کتابخانهای شامل ۴۰۰ هزار جلد کتاب و ابزارهای اخترشناسی، از جمله ذاتالربع دیواری به شعاع ۴۳۰ سانتیمتر، کرههای حلقهدار (ذاتالحلق)، حلقهٔ انقلابی، حلقهٔ اعتدالی و حلقهٔ سموت، نیز فراهم شد. در همین جا بود که زیج ایلخانی به سال ۶۷۰ هجری(۱۲۷۶ میلادی) فراهم شد.
رصدخانهٔ مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و یک سازمان علمی گسترده بود که بیشتر شاخههای دانش درس داده میشد و مشهورترین دانشمندان آن عصر، از جمله قطبالدین شیرازی، کاشف علت اصلی تشکیل رنگین کمان، در آنجا جمع شده بودند. به علاوه، چون در آن زمان ارتباط علمی چین و ایران به علت استیلادی مغولان بر هر دو سرزمین برقرار شده بود، دانشمندان چینی، از جمله فردی به نام فائو مونجی، در این مرکز فعالت داشتند. همچنین، فیلسوف و فرهنگنامه نویس مسیحی، ابنالعبری، در رصدخانهٔ مراغه به درس دادن اصلها اقلیدوس و المجسطی بطلمیوس مشغول بودند.
اوج شکوفایی رصدخانهها را در سدهٔ نهم هجری میبنیم، یعنی زمانی که الغبیگ نوهٔ تیمور لنگ، رصدخانهٔ خود را در سمرقند بنا نهاد؛ رصد خانهای که آن را با رصدخانهٔ استانبول باید حلقهٔ انتقال این سازمان به غرب دانست. الغ بیگ، که خود اخترشناس شایستهای بود، بهترین ریاضیدانان زمان را در رصدخانهٔ خود، که پیشرفتهترین ابزارهای پژوهشی آن زمان (از جمله قوسی از نصفالنهار به ارتفاع ۵۰ متر) را داشت، گردهم آورد. مهمترین آنان، غیاثالدین جمشید کاشانی بود.
معماری رصد خانه الغ بیگ
این بنا به صورت مدور دو طبقه ای به قطر 48 متری است که محورهای میانی آن دقیقا با چهار جهت اصلی جغرافیایی روی نصف النهار سمرقند تطبیق میکند.تالارها ی کار در طبقه همکف و زاویه یاب فخری برای رصد خورشید و ماه روی محور شمال-جنوب قرار دارد.نیمی از ساختار کمانی زاویه یاب در حفره ای در زیر زمین و نیم دیگر روی زمین و رو به جنوب قرار داشته. صفحه خورشیدی(اعتدال)روی محور شرقی غربی ساخته شده بود که زاویه یاب حکم عقربه آن را داشته.در هر دو طبقه اسطرلاب های عظیمی وجود داشته که برای رصد ستارگان و سیارات استفاده میشده و به این منظور درجه بندی های 3 درجه به 3 درجه روی شعاع ها و محیط دایره کف که ابزار ها و نشانه ها روی آن قرار میگرفته وجود داشته است.این درجه بندی روی دیوار داخلی استوانه ای که از توالی دو طبقه پنجره های طاق دار تشکیل شده بوده نیز وجود دارد.
تمامی مجموعه از آجر پخته ساخته شده بوده و با نقشهای هندسی از آجر ولعاب و معرق های کاشی تزیین شده بوده است.به گفته عبدالرزاق سمرقندی احتمالا باید سطح دیوارهای زاویه یاب و صفحه خورشیدی با طرح هایی از نه آسمان هفت سیاره و تعیین درجه دقیقه ثانیه و دهم ثانیه ستارگان ثابت و کره ی خاکی با هفت اقلیم کوهستان ها و دریاها و صحراهایش پوشیده شده بوده است.[۲]
بزرگترین رصدخانههای دنیا
نوشتار اصلی: بزرگترین تلسکوپهای جهان
رصدخانههای تاریخی
رصدخانههای ایران
رصدخانه کاسین لرستان مدرنترین رصدخانه خاورمیانه
|
امتیاز مطلب : 0
|
تعداد امتیازدهندگان : 0
|
مجموع امتیاز : 0